strona główna

W procesie nauczania pisowni reguły ortograficzne odgrywają bardzo ważną rolę. Korzystamy
z nich przede wszystkim w momencie wahania, gdy nie mamy pewności, jak napisać dany wyraz, gdy zawodzi nas pamięć.

Znajomość reguł ortograficznych jest podstawowym narzędziem przełamania złej automatyzacji, pozwala zrozumieć, na czym polega błąd i świadomie utrwalić w pamięci właściwy kształt wyrazu.

Pisownia wyrazów z ó

Literę ó piszemy wtedy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na o, e, a:


Zapamiętaj!

Jest wiele wyrazów, w których piszemy ó, choć nie wymienia się na o, e lub a.
Jest to ó niewymienne


Literę ó piszemy w zakończeniach wyrazów:
    - ówka: główka, klasówka, stołówka,
    - ówna: cesarzówna, Czubówna, Kossakówna;
    - ów: w nazwach miejscowości: Kraków, Piastów oraz w zakończeniach form liczby mnogiej większości rzeczowników rodzaju męskiego: butów, chłopców, psów.

wyjątki: skuwka, wsuwka, zasuwka


Zapamiętaj!

  • Litera ó nigdy nie występuje na końcu wyrazu.
  • Tylko kilka słów zaczyna się od ó:
    ósemka, ósmoklasista, ósmoklasistka, ósmy, ów, ówczesny, ówcześnie, ówdzie.

Pisownia wyrazów z u

Literę u piszemy zawsze na końcu wyrazów, np.:
     albumu, biletu, hałasu, piachu, rabarbaru
oraz na początku większości wyrazów, np.:
     ubiór, ucieczka, uczelnia, udo, ugasić, ul, uliczka, umieć, upór, uprzejmość, uważny.

Literę u piszemy też w zakończeniach form czasowników, np.:
     pracuję, pracujesz, pracuje, pracujemy.

Literę u piszemy w zakończeniach wyrazów:
     -un: opiekun, piastun, zwiastun,
     -unka: opiekunka, piastunka,
     -unek: poczęstunek, podarunek, rysunek,
     -uch: leniuch, łakomczuch, paluch,
     -uszek: brzuszek, łańcuszek, staruszek,
     -utki: cichutki, mięciutki, równiutki,
     -usieńki: bielusieńki, króciusieńki,
     -uś: dziadziuś, pracuś, tatuś,
     -usia: córusia, mamusia, wnusia,
     -unia: babunia, ciotunia, lalunia,
     -unio: dziadunio, tatunio,
     -um: gimnazjum, liceum, muzeum,
     -us: dzikus, nerwus, zgrywus.

Pisownia wyrazów z rz

Dwuznak rz piszemy wtedy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na r.

Zapamiętaj!

W wielu wyrazach piszemy rz, choć nie wymienia się na r.
Jest to rz niewymienne
Wyrazy z rz niewymiennym

Rz piszemy zwykle po literach:

  • p: pieprz, przecinek, przygoda, sprzedać,
  • b: brzmieć, brzoza, dobrze, olbrzym,
  • t: ostrzeżenie, potrzeba, wewnątrz, wietrzny,
  • d: drzemka, drzwi, modrzew, nadrzędny,
  • k: krzak, krzyżyk, pokrzywa, skrzydło,
  • g: grzejnik, grzmot, igrzyska, pielgrzym,
  • ch: chrząszcz, chrzciny, chrząknąć, zwichrzyć.
  • j: dojrzały, rozejrzeć się, spojrzenie, ujrzeć,
  • w: nawrzucać, wrzask, wrzosowisko,
ZAPAMIĘTAJ!
W niektórych wyrazach po literach k, p, w wyjątkowo piszemy sz:
kształcić, kształt, kształtny, wykształcenie, pszczoła, pszczelarstwo, pszczeli, pszczółka, pszenica, pszeniczny, pszenny, Pszczyna, pierwszy, wszędzie, wszyscy, wszystko.
Sz piszemy również w formach przymiotników zakończonych na -szy, -sza, -sze,
bez względu na literę poprzedzającą to zakończenie, np.:
grubszy, krótszy, lepszy, większy, najgrubszy, najlepszy, najkrótszy, największy.

Dwuznak rz piszemy w zakończeniach rzeczowników:

    - mierz: gazomierz, kątomierz, wodomierz,
    - mistrz: burmistrz, kapelmistrz, zegarmistrz,
    - arz: kucharz, malarz, piłkarz, rzeźbiarz,
    - erz: fałszerz, harcerz, pasterz, rycerz.
Pisownię wyrazów o zakończeniach: "-arz" i "-erz" zawsze trzeba sprawdzać w słowniku, gdyż
w polszczyźnie występują też wyrazy zakończone na "-aż", np.: bandaż, masaż, pejzaż, witraż oraz "-eż", np.: kradzież, młodzież, odzież, papież.

Pisownia wyrazów z ż

Literę ż piszemy wtedy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na:

  • g:  dróżka - bo: droga, ,
  • z:  liżę - bo: lizać,
  • s:  mężczyzna - bo: męski, męstwo,
  • dz:  pieniążek - bo: pieniądz,
  • h:  drużyna - bo: druh, druhna,
  • ź:  grożę - bo: groźba, groźnie.

Zapamiętaj!

W wielu wyrazach piszemy ż, choć nie wymienia się na żadną z podanych liter, np.: ciężki, pożar, różowy, żaba, żałować.

Pisownia wyrazów z h

Literę h piszemy wtedy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na:

  • g:   wahać się - bo: waga,
  • ź:   druh - bo: drużyna, drużynowy,
  • z:   błahy - bo: błazen, błazeństwo.

Zapamiętaj!

Samo h piszemy rzadko. Dlatego należy zapamiętać wyrazy, w których ono występuje, np.:

bohater, hak, huk, hałas, harcerz, herbata.

Pisownia wyrazów z ch

Dwuznak ch piszemy, gdy w innych formach danego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na sz, np.:

  • blacha - bo: blaszka, blaszany,
  • mucha - bo: muszka,
  • suchy - bo: suszyć, suszarka,
  • śmiech - bo: śmieszyć, śmieszny.
Ch piszemy po literze s, np.:

schemat, schodzić, schrupać, wschodni.
Dwuznak ch piszemy:
  • zawsze na końcu wyrazów,
    wyjątek: druh
  • w zakończeniu -ach form rzeczowników w liczbie mnogiej: domach, księgach, oknach,
  • w zakończeniach form przymiotników i liczebników: dobrych, ładnych, mądrych, drugich.

Pisownia wyrazów z ą, ę

Literę ą oraz ę piszemy:

  • na końcu form wielu rzeczowników w liczbie pojedynczej, np.: imię, kocię, pisklę, prosię, źrebię; bajką, bajkę, lalką, lalkę, poetą, poetę;
  • na końcu wielu czasowników w czasie teraźniejszym i przyszłym, np.: ćwiczą, ćwiczę, grają, wiozą, wiozę, zrobią, zrobię;
  • w formach czasu przeszłego wielu czasowników (przed literami l, ł), np.: ciąłem, cięty, wzięli,
  • w zakończeniach innych form czasowników, np.: biegnąć, biegnący, ciąć, cięty, odpocząć, przyjąć, przyjęty.

Zapamiętaj!

Na końcu wielu rzeczowników w liczbie mnogiej piszemy -om, np.: dzieciom, kociętom, oknom, paniom, żołnierzom.

W zakończeniach form odmiany niektórych czasowników piszemy -em, np.: powiem, rozumiem, wiem, umiem, zjem.

Pisownia wyrazów z j - i

Literę i piszemy:

  • na końcu wyrazu po samogłoskach, np.
    Maja - Mai, nadzieja - nadziei, ostoja - ostoi, szyja - szyi;
  • w wyrazach rodzimych zakończonych na -ia, np.
    ziemia, - ziemi, skrobia - skrobi, skrzynia - skrzyni.

Zakończenie -ii piszemy:

  • w wyrazach zapożyczonych zakończonych na -ia, np.
    lilia - lilii, terapia - terapii, rewia - rewii, historia - historii;
  • w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -ija , np. Żmija - żmii

Literę j piszemy tylko po s,c,z, wymawianych twardo.

Pisownia cząstki nie

Cząstkę nie piszemy razem:

  • z rzeczownikami:
        porządek - nieporządek,
        szczęście – nieszczęście,
        czytelnie - nieczytelnie,
  • z przymiotnikami:
        dobry - niedobry,
        mądry - niemądry,
  • z takimi wyrazami, jak:
        dobrze - niedobrze,
        mądrze - niemądrze,
  • z takimi formami czasowników, jak:
        niepalący, niewierzący, nieumyty.
Cząstkę nie piszemy osobno:
  • z czasownikami:
        nie krzycz, nie lubię, nie przyszliśmy
    wyjątki:
    • niedowidzieć (słabo widzieć), niedosłyszeć (słabo słyszeć),
    • oraz czasowniki występujące tylko z cząstką nie:
      niecierpliwić się, nienawidzić, niepokoić;
  • z formami przymiotników zakończonymi na szy, -sza, -sze:
        lepszy - nie lepszy,
        najlepszy - nie najlepszy,
  • z takimi wyrazami, jak:
        lepiej - nie lepiej,
        najlepiej - nie najlepiej,
        mądrzej - nie mądrzej,
        najmądrzej - nie najmądrzej,
  • z liczebnikami:
        nie pięć, nie piętnastu, nie pierwszy,
    wyjątek: niejeden (w znaczeniu wielu).

Pisownia wielką literą

Wielką literą piszemy nazwy własne, czyli:

  • imiona i nazwiska ludzi: Wanda Chotomska, Jan Matejko, Czesław Miłosz,
  • pseudonimy i przydomki: Bolesław Chrobry, Ryszard Lwie Serce,
  • imiona zwierząt i roślin: Azor, Mruczek, Reksio, dąb Bartek.
W nazwach ludzi wielką literą stosujemy także przy zapisie:
  • nazw mieszkańców planet: Ziemianin, Ziemianka, Marsjanin, Marsjanka,
  • nazw mieszkańców kontynentów: Afrykanin, Azjatka, Australijczyk, Europejka,
  • nazw mieszkańców państw, regionów, krain: Chińczyk, Francuz, Szwed, Kaszub.
Wielką literą piszemy nazwy geograficzne i miejscowe:
  • nazwy kontynentów: Afryka, Ameryka Północna, Azja, Europa,
  • nazwy państw: Rzeczpospolita Polska, Republika Czeska, Francja, Nowa Zelandia,
  • nazwy regionów i krain geograficznych: Kujawy, Mazury, Nizina Mazowiecka, Pojezierze Pomorskie, Śląsk,
  • nazwy oceanów, mórz, rzek, jezior: Ocean Atlantycki, Morze Śródziemne, Wista, Mamry,
  • nazwy gór, wysp, półwyspów: Bieszczady, Góry Świętokrzyskie, Sycylia, Hel,
  • nazwy miast i wsi: Kraków, Tomaszów Mazowiecki, Sokółka,
  • nazwy ulic, placów, parków: ulica Długa, aleja Krakowska, plac Teatralny, plac Trzech Krzyży, Łazienki,
  • nazwy budowli, zabytków i pomników: Brama Floriańska, Zamek Królewski, Wawel, Grób Nieznanego Żołnierza.

Zapamiętaj!

    Z reguły w nazwach ulic, placów, pomników, parków, kościołów wyrazy ulica, plac, pomnik, park, kościół zapisujemy małą literą np.: ulica Świętokrzyska, pomnik Bohaterów Getta, kościół Mariacki.

    Wielką literą piszemy wyraz aleje, wchodzący w skład nazwy własnej: Aleje Jerozolimskie, natomiast małą - wyraz aleja: aleja Róż.

Wielką literą piszemy również:
  • nazwy planet i gwiazd: Mars, Neptun, Ziemia, Gwiazda Polarna, Słońce,
  • nazwy świąt: Boże Narodzenie, Dzień Matki, Nowy Rok, Święto Niepodległości, Wielkanoc;
  • nazwy urzędów, szkół, organizacji: Ministerstwo Gospodarki, Uniwersytet Jagielloński,
    I Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Prusa, Związek Harcerstwa Polskiego.
Wielką literą piszemy:
  • pierwsze wyrazy w tytułach książek i ich rozdziałów, utworów literackich, muzycznych, plastycznych, filmowych, teatralnych: Wesoła szkoła, Kajtkowe przygody, Lot trzmiela.
    Psy i koty. Wieczór wigilijny;
  • pierwsze wyrazy w nieodmiennych tytułach czasopism: Dookoła świata. Mówią wieki.
    Po prostu. Żyjmy dłużej;
  • wszystkie wyrazy (z wyjątkiem: i, na, o, w, z) w tytułach czasopism podlegających odmianie gramatycznej: Mój Pies, Elementarz z Bugsem, Świat Komiksu.
Wielkiej litery używamy w listach ze względów uczuciowych lub grzecznościowych, np.:
    Kochana Mamusiu!
    Bardzo tęsknię za Tobą.
    Serdecznie pozdrawiam Babcię oraz Ciocię.
    Pisownia małą literą

Małą literą zapisujemy:

  • nazwy mieszkańców miast i wsi: gdańszczanin, paryżanka, wiedeńczyk, zalesianin,
  • nazwy stanowisk: dyrektor, minister, prezydent, generał,
  • nazwy miesięcy i dni tygodnia: wtorek, niedziela, luty, maj,
  • nazwy województw: województwo mazowieckie, województwo małopolskie, województwo podlaskie,
  • przymiotniki utworzone od nazw geograficznych i miejscowych: Afryka - afrykański,
    Japonia - japoński, Kaszuby - kaszubski, Warszawa - warszawski,
  • nazwy obrzędów i zwyczajów: andrzejki, mikołajki, śmigus-dyngus, walentynki.